Παναγιώτης Κονδύλης, Συντηρητισμός. Ιστορικό περιεχόμενο και παρακμή, μετάφραση Λευτέρης Αναγνώστου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2015, 640 σελίδες.

Δεκαεπτά χρόνια μετά τον θάνατό του, το έργο του Παναγιώτη Κονδύλη εξακολουθεί να αποτελεί πολύτιμο και πρωτότυπο υλικό για σκέψη. Στο διάστημα που μεσολάβησε από τον πρόωρο χαμό του, η συνολική προσφορά του Κονδύλη μάλλον δεν έτυχε της επεξεργασίας και της συζήτησης που θα της άξιζε. Ίσως να είναι ακόμη νωρίς και οι ενδιαφέρουσες σχετικές αναλύσεις να επίκεινται –ας είμαστε αισιόδοξοι, η ελπίδα δεν κοστίζει κάτι.

Ο Kονδύλης είναι γνωστός σε διεθνές επίπεδο ως τολμηρός στοχαστής, καθώς και ως ιστορικός των ιδεών. Στην Ελλάδα είχαμε την τύχη να γνωρίσουμε μία επιπλέον πτυχή του πολυσχιδούς έργου του: εννοώ την εξαιρετικά γόνιμη ενασχόλησή του με τη μετάφραση και την εκδοτική επιμέλεια πολλών σημαντικών κειμένων στη γλώσσα μας.

Στο συνολικό μέγεθος και την ποιότητα της συγγραφικής παραγωγής του Κονδύλη, ήρθε πρόσφατα να προστεθεί ένα εξαιρετικό μελέτημα για τον Συντηρητισμό, που πρωτοεκδόθηκε στα γερμανικά το 1986. Μεταφερμένο άρτια στη γλώσσα μας, χάρη στην άοκνη εργασία του χαλκέντερου μεταφραστή Λευτέρη Αναγνώστου, το βιβλίο αυτό αξίζει να διαβαστεί με ιδιαίτερη προσοχή. Παρά τον όγκο του (640 σελίδες), ο αναγνώστης μπορεί να το διατρέξει ευχάριστα, επιλέγοντας ενδεχομένως να δώσει έμφαση σε ορισμένα κεφάλαια, ανάλογα πάντα με τα ενδιαφέροντά του.

Η προκείμενη μελέτη για τον Συντηρητισμό διακρίνεται από εκείνα τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν γενικότερα και μονιμότερα το σύνολο της εργασίας του Κονδύλη, δηλαδή από επιστημονική και μεθοδολογική αυστηρότητα. Το βιβλίο ξεκινά με ένα πρώτο μέρος, που είναι στην πραγματικότητα μια εκτενής εισαγωγή 60 σελίδων, η οποία αναφέρεται στην έννοια του συντηρητισμού. Ο συντηρητισμός προσδιορίζεται ως συγκεκριμένο ιστορικό φαινόμενο που συνδέεται με μια ορισμένη εποχή και έναν ορισμένο τόπο, ενώ εκλείπει μαζί με αυτή την εποχή ή ακόμη και πριν από το τέλος της. Επίσης, υποστηρίζεται ότι ο συντηρητισμός δεν μπορεί να γίνει κατανοητός απλώς και μόνο υπό το πρίσμα της εχθρότητας απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση, αλλά μάλλον μέσα από την αντιπαράθεσή του με ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των νεότερων χρόνων γενικά, τα οποία όμως από συντηρητική σκοπιά είναι επαναστατικά.

Ακολουθεί ένα δεύτερο μέρος 170 σελίδων, που αφιερώνεται στο κοινωνικοϊστορικό περιεχόμενο και το σχήμα της σκέψης του αντιαπολυταρχικού συντηρητισμού. Στο τρίτο μέρος (210 σελίδες) εξετάζεται επιμελώς ο αντεπαναστατικός συντηρητισμός και η αναδιατύπωση της αντίληψης περί δικαίου της societas civilis (της αστικής μεσαιωνικής κοινωνίας) μετά το 1789. Τέλος, στο τέταρτο μέρος του βιβλίου (140 σελίδες) παρουσιάζεται διεξοδικά η διάλυση του συντηρητισμού και η διανομή της κληρονομιάς του.

Ο Κονδύλης απορρίπτει τη θέση που διατυπώνεται συνήθως, ότι δηλαδή ο συντηρητισμός γεννήθηκε ως αντίδραση κατά της Γαλλικής Επανάστασης ή ήδη κατά του Διαφωτισμού, υποστηρίζοντας ότι ο συντηρητισμός γεννήθηκε πολύ παλαιότερα, από τον Μεσαίωνα, και διέτρεξε όλη τη νεότερη εποχή. «Ο συντηρητισμός θα καταδειχθεί ως ιστορικό φαινόμενο συνδεδεμένο με έναν τόπο και έναν χρόνο, μόνον όταν τα μεγέθη που στην αυτοαντίληψή του εμφανίζονται ως οντολογικές ή ανθρωπολογικές λογικές κατηγορίες συλληφθούν και περιγραφούν ως προς τη συγκεκριμένη λειτουργία τους στο πλαίσιο μιας πολιτικής της ισχύος». Υπό μια αυστηρά ιστορική έννοια, ο συντηρητισμός μπορεί να ορισθεί ως το ιδεολογικό και κοινωνικοπολιτικό ρεύμα που στόχος του ήταν η συντήρηση της societas civilis και η ηγεμονική θέση των ανώτερων στρωμάτων της.

Η ιστορία του συντηρητισμού συμπίπτει λοιπόν σε μεγάλο βαθμό με την ιστορία της τάξης των ευγενών, περιλαμβάνοντας τους αγώνες εναντίον δύο παραγόντων που τελικά ανέτρεψαν ιστορικά αυτή την τάξη: οι παράγοντες αυτοί ήταν το σύγχρονο κράτος και η εκβιομηχάνιση. Ως γνωστόν, η έννοια του συντηρητισμού πρωτοεμφανίστηκε και διαδόθηκε τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, ενώ σύμφωνα με τον Κονδύλη το συντηρητικό σχήμα σκέψης είναι κατά αιώνες παλαιότερο, και άρχισε να διαλύεται ακριβώς την εποχή εμφάνισης της έννοιας που το χαρακτήριζε. Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι η ιστορία της έννοιας διαφέρει από την κοινωνική ιστορία και την ιστορία του πνεύματος. Στην προκειμένη περίπτωση, η έννοια θα μπορούσε να είναι η επιτύμβια επιγραφή ενός φαινομένου που ουσιαστικά έχει παρέλθει.

Βεβαίως, ο «συντηρητισμός» εξακολουθεί να ζει ως σύγχρονο πολιτικό σύνθημα, έχοντας όμως ελάχιστη σχέση με τον ιστορικό συντηρητισμό. Σήμερα, λέει ο Κονδύλης, «συντηρητικοί» αποκαλούνται εκείνοι οι φιλελεύθεροι που απορρίπτουν τη διολίσθηση μιας πτέρυγας του φιλελευθερισμού σε θέσεις της κοινωνικής δημοκρατίας. Στις μέρες μας, δηλαδή, «συντηρητικοί» είναι οι νεοφιλελεύθεροι.

«Για τους νεοφιλελεύθερους ‘συντηρητικούς’ είναι όντως αδύνατο να βγάλουν από τον ιστορικό συντηρητισμό κάτι άλλο και ουσιωδώς περισσότερο από φραστικά σχήματα, στα οποία μόνον εκ των υστέρων πρέπει να δίδεται ένα ιδιαίτερο περιεχόμενο που κατά κάποιον τρόπο μπορεί να έχει σχέση με το παρόν, καθώς το αρχικό περιεχόμενο των συντηρητικών συνθημάτων στρεφόταν ακριβώς κατά του περιεχομένου με το οποίο αυτά παραγεμίζονται σήμερα –από την οικονομία της αγοράς μέχρι τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε βέβαια τίθεται το ερώτημα κατά πόσον οι μεγάλες βασικές αρχές που υποτίθεται ότι συνοψίζονται σε αυτά τα συνθήματα (τάξη, ιεραρχία, παράδοση, θρησκεία κ.λπ.) μπορούν να θεωρούνται βάσιμες από μόνες τους, δηλαδή ανεξάρτητα από το περιεχόμενό τους και την αποτυχία τους στο παρελθόν».

Θα ήθελα να κλείσω αυτή την παρουσίαση με λίγα λόγια για τη γενικότερη συνεισφορά του Παναγιώτη Κονδύλη στη φιλοσοφία και στις κοινωνικές επιστήμες στη χώρα μας. Χάρη στο όραμα και την εργατικότητα του Κονδύλη, τη δεκαετία του ’80 μεταφράστηκαν σημαντικά έργα πολιτικής φιλοσοφίας, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη αξιόλογων φιλοσοφικών σπουδών στα ελληνικά Πανεπιστήμια τη δεκαετία του ‘90. Όλοι όσοι ερευνούμε και διδάσκουμε φιλοσοφία στην Ελλάδα, και γενικότερα όσοι αγαπούμε τον στοχασμό, είμαστε ευγνώμονες προς τον Κονδύλη, που μας έμαθε πολλά μέσα από το έργο του, ανοίγοντάς μας ταυτόχρονα δρόμους, ώστε να διαβάσουμε και να σκεφτούμε ακόμα περισσότερα.