μνήμη Κοσμά Ψυχοπαίδη

Μαρτίνος Λούθηρος, Για την εγκόσμια εξουσία και μέχρι πού εκτείνεται η υπακοή μας σ’ αυτήν, μετάφραση-σημειώσεις Γιώργος Γρηγορίου, εισαγωγή Κοσμάς Ψυχοπαίδης, Πόλις, Αθήνα 2004, 152 σελίδες.

Τις τελευταίες εβδομάδες του παρελθόντος έτους οι εκδόσεις Πόλις μάς πρόσφεραν μια πραγματικά ευχάριστη έκπληξη. Εννοώ την έκδοση της πραγματείας του Λούθηρου Για την εγκόσμια εξουσία (1522), η οποία για πρώτη φορά μεταφράζεται στη γλώσσα μας. Ο γερμανός ιερέας και θεολόγος Μαρτίνος Λούθηρος (1483-1546) είναι κυρίως γνωστός ως θρησκευτικός μεταρρυθμιστής και ως εμπνευστής του κινήματος που διαμόρφωσε τις προτεσταντικές εκκλησίες σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Ωστόσο, σχεδόν άγνωστα παραμένουν στη χώρα μας τα πολυάριθμα έργα του, όπως επίσης και άλλα σημαντικά κείμενα της προτεσταντικής παράδοσης, αρχίζοντας από εκείνα του Καλβίνου. Εν προκειμένω, δεν πρόκειται για έργα απλώς και μόνον θεολογικού ενδιαφέροντος, αλλά για κείμενα με ευρύτερη σημασία: φιλοσοφική, ιδεολογική και πολιτική.

Η πραγματεία του Λούθηρου, ένα σύντομο και γλαφυρό κείμενο, γράφτηκε με σκοπό να επιτελέσει διπλή αποστολή: αφενός, συνιστά εγχείρημα νομιμοποίησης της εγκόσμιας κρατικής εξουσίας και προτροπή προς τους χριστιανούς να την υπακούν και να την υπηρετούν• αφετέρου, αποτελεί προσπάθεια καθορισμού των ορίων της εγκόσμιας εξουσίας, περιγράφοντας έναν εσωτερικό πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης αδιαπέραστο από την εξουσία και τον οποιονδήποτε εξωτερικό καταναγκασμό. Ο Λούθηρος, εμπνευσμένος από τη διδασκαλία του Αυγουστίνου για τη διάκριση μεταξύ επουράνιας και επίγειας πολιτείας, προσπαθεί να θεμελιώσει θεωρητικά την ύπαρξη δύο διακριτών βασιλείων, του εγκόσμιου και του θεϊκού.

Το δοκίμιο Για την εγκόσμια εξουσία χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος ο συγγραφέας επιχειρεί να συμβιβάσει την αναγκαιότητα άσκησης της κοσμικής εξουσίας με τη θεϊκή εντολή στους πιστούς χριστιανούς να μην αντιστέκονται στη βία («αν κάποιος σε χτυπήσει στο δεξί μάγουλο, στρέψε του και το άλλο»). Αναλύοντας τη φύση της επίγειας εξουσίας, συμπεραίνει πως η κοσμική εξουσία αποτελεί μορφή της θείας τάξης των πραγμάτων. Πράγματι, επειδή στον κόσμο υπάρχουν οι καλοί (δηλαδή οι πιστοί χριστιανοί) και οι κακοί άνθρωποι (οι αμαρτωλοί), είναι απαραίτητη η εξουσία (η «ρομφαία») για να συγκρατούνται οι κακοί. Είναι θέλημα Θεού να χρησιμοποιείται η ρομφαία, ώστε να τιμωρούνται οι φαύλοι και να προστατεύονται οι αγαθοί. Χρειάζεται να συνυπάρχουν δύο μορφές διακυβέρνησης: ο εξωτερικός νόμος πρέπει να επιβάλλεται στην πλειονότητα των ανθρώπων που δεν είναι ηθικοί, ενώ ο εσωτερικός νόμος πρέπει να ισχύει στις καρδιές των ανθρώπων. Ο πιστός χριστιανός, πάντως, μπορεί να υπηρετεί την εξουσία, ακόμη και από τη θέση του δήμιου, διότι «πρέπει απαραίτητα να υπάρχει κάποιος που θα συλλαμβάνει τους κακούς, θα τους απαγγέλλει κατηγορία, θα τους στραγγαλίζει και θα τους θανατώνει».

Στο δεύτερο μέρος τίθεται το ερώτημα μέχρι πού μπορεί να εκτείνεται αυτή η εγκόσμια εξουσία, ώστε να μην υπερβαίνει τα όριά της και να μην υπεισέρχεται στο βασίλειο του Θεού. Η κοσμική εξουσία δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιεί επίγειους νόμους ή κυρώσεις, για να επιβάλλει στις ψυχές των ανθρώπων το τι θα πιστεύουν. Η πίστη πρέπει να θεμελιώνεται στον θεϊκό λόγο. Η κοσμική ισχύς και εξουσία δεν έχουν καμία εμβέλεια στην επικράτεια των ψυχών. Μόνον ο Θεός έχει εξουσία στις καρδιές και στην πίστη. Η πίστη, εντέλει, είναι θέμα της εσωτερικής συνείδησης του κάθε ανθρώπου.

Τέλος, στο τρίτο μέρος ο συγγραφέας δοκιμάζει να δείξει με ποιον τρόπο αρμόζει σε έναν ηγεμόνα να χρησιμοποιεί την εγκόσμια εξουσία. Ο αγαθός ηγεμόνας πρέπει να πολιτεύεται σύμφωνα με τους κανόνες της αγάπης και της καρδιάς, να είναι δίκαιος και συμπονετικός. Εάν παρανομεί και παραβιάζει τους κανόνες που θέτει ο Λούθηρος, τότε είναι άδικος και ο λαός παύει να τον υπακούει: «Όταν όμως ένας ηγεμόνας βρίσκεται εν αδίκω, ο λαός του οφείλει πάλι να τον ακολουθεί; Απαντώ: Όχι• διότι κανείς δεν έχει το δικαίωμα να ενεργεί ενάντια στη δικαιοσύνη, αλλά οφείλει να υπακούει όχι στους ανθρώπους αλλά στον Θεό που θέλει τη δικαιοσύνη.».

Η μετάφραση του Γιώργου Γρηγορίου, ζωντανή, άμεση, σε ωραία ελληνικά, καθιστά την ανάγνωση του κειμένου απολαυστική. Ο μεταφραστικός μόχθος του Γρηγορίου υποστηρίζεται από ένα χρήσιμο σημείωμα του μεταφραστή έξι σελίδων, καθώς και από ένα επίμετρο με πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του Λούθηρου.
Για όλους τους προηγούμενους λόγους, το Για την εγκόσμια εξουσία και μέχρι πού εκτείνεται η υπακοή μας σ’ αυτήν αξίζει να διαβαστεί σήμερα, αποτελώντας πηγή ερεθισμάτων για τον σύγχρονο αναγνώστη. Χρειάζεται να προστεθεί ένας επιπλέον σημαντικός λόγος: όπως γράφει ο πρόωρα χαμένος Κοσμάς Ψυχοπαίδης στη διεξοδική Εισαγωγή του, που δυστυχώς έμελλε να είναι το τελευταίο εν ζωή δημοσιευμένο κείμενό του, στην εν λόγω πραγματεία του Λούθηρου «διατυπώνονται ορισμένες από τις σημαντικότερες αρχές της πολιτειολογίας της νεωτερικότητας».

Πηγή: Εφημερίδα «Το Βήμα»